کبد

کبد یا جگر سیاه، تشکیل شده از گوشت، سیاهرگ‌ها، سرخرگ‌ها و پرده‌اى که آن را مى‌پوشاند. کبد فاقد حس است؛ ولى پردۀ اطراف آن بسیار حساس است. کبد در سمت راست بدن در قسمت بالاى شکم و در حفاظ دنده‌ها قرار دارد و بزرگ‌ترین اندام درونى بدن است. کبد اندامى است که مى‌توان آن را کارخانۀ شیمیایى عظیم، آشپزخانه و پالایشگاه پیکر انسان دانست.

کنش و واکنش‌هاى کبد آنچنان پیچیده، دقیق و در‌عین‌حال منطقى و مدبرانه است که مى‌توان گفت موجودى مستقل در کالبد انسان است و مانند انسان صاحب تدبیر و اندیشه است. اطلاعات به‌دست‌آمده از عملکرد بسیار پیچیدۀ کبد گرچه بسیار زیاد است؛ هنوز اسرار این عضو عجیب به‌طور کامل کشف نشده است.
کبد گوشتى است قرمزرنگ که از غذاى وارد‌شده مقدارى را براى خود هضم کرده تا از آن نیرو بگیرد و بیشتر غذاى وارده را براى استفادۀ اندام‌هاى بدن آماده مى‌سازد. کنش و واکنش‌هاى شیمیایى که در کبد صورت مى‌گیرد، آنچنان عظیم است که به گفتۀ یک پرفسور غربى اگر بخواهیم کارخانه‌هایى روى سطح زمین بسازیم که بتواند همان فرآورده‌هاى کبد را بسازد، به زمینى به وسعتى فراتر از شهر نیویورک نیاز داریم، درحالى‌که این همه امکانات در یک جثّۀ گوشتى کوچک جمع‌آورى شده است. 

 

نقش کبد در بدن
کبد، یکی از سه عضوی است که به‌عنوان اعضای رئیسۀ بدن مطرح می‌شوند. پس از قلب و مغز کبد، مهم‌ترین عضو از اعضای حیاتی زندگی بشر است.
کبد، خونسازى، پالایش و توزیع خون و مواد غذایى را به عهده دارد. در این کارخانۀ عظیم، خلقت صدها ترکیب شیمیایى همواره در‌حال رخ‌دادن است. ظرافت کار کبد به‌حدى است که پیشرفته‌ترین رایانه‌هاى امروز از‌لحاظ پیچیدگى نمى‌تواند با آن برابرى کند.

هنگامى که آلودگی‌ها و بیماری‌ها در بدن اوج گیرند، کبد براى حفظ حیات صاحب خویش اقدامات خاصى انجام مى‌دهد. اندام‌هاى کم‌ارزش‌ترى را بر‌مى‌گزیند تا به اندام‌هاى اصلى مانند قلب و ریه و مغز صدماتى کمتر وارد شود. براى پالایش بدن درصورتى‌که اندام‌هاى دفعى قادر به دفع همۀ مواد زائد نشوند، مثلاً پوست و منافذ آن را مأمور تصفیه مى‌نماید یا با ایجاد بیمارى بواسیر(خونریزی از مقعد) راهى را براى خروج آلودگى‌هاى خون باز مى‌کند یا مواد آلوده را تبدیل به دمل یا کورک مى‌نماید.
فداکارى کبد براى حفظ سلامتى انسان آن‌قدر ادامه مى‌یابد تا خود نیز خسته و دچار بیمارى مى‌شود و این نهایت ظلم و بى‌توجهى است که انسان‌ها با شکم‌پرورى و سورچرانى، کبد خویش را دچار بیمارى مى‌کنند و این طبیب حکیم درون بدن را ناتوان مى‌سازند.

کبد یا جگر سیاه به‌واسطۀ شعبه رگ‌هاى باب (ماساریقا) مادۀ غذایى را از روده‌ها به‌سوى خود مى‌مکد، رگ‌هاى باب از قسمت مقعر (گودى) کبد گوهر غذایى را مى‌مکد و پخته مى‌کند. حاصل این کار، تولید و تبدیل غذاى جذب‌شده به چهار فرآوردۀ غذایى است که با دیدگاه طب ایرانى عبارتند از:
1. خون صاف و بى‌آلایش؛‌
2. آب حاصل از پالایش غذا و خون؛‌
3. کف خون که به رنگ زرد (صفرایى) است؛‌
4. دُردى و ته‌نشین که همان مادۀ سودایى است.‌

گوارش و سوخت‌وساز غذایى که مى‌خوریم کلیدهاى موفقیت ما در حفظ سلامتى، تندرستى و شادابى است. به‌طور کلى ما مسئول تغذیۀ خود هستیم. ورود غذا به معده تا جذب آن به‌وسیلۀ سلول‌هاى روده و ارسال آن به کبد براى سوخت‌وساز، فرآیند گوارش را تشکیل مى‌دهد. مهم‌ترین بخش گوارش تجزیۀ مواد غذایى به اجزاى کوچک‌تر بعدى است. عمل سوخت‌وساز در اصل، به‌معناى دگرگون‌کردن است و فرآیندهاى متعددى را در بر‌مى‌گیرد که طى آن‌ها مواد غذایى به مواد شیمیایى قابل مصرف بدن تبدیل مى‌شوند. در این میان، کبد در سوخت‌وساز غذاها و بیشتر داروها نقش اساسى دارد.
کبد اندامى پرکار و پرمشغله است؛ به‌طورى‌که در هر دقیقه حدود 5/‌1 لیتر خون از آن مى‌گذرد. کبد سالم به‌قدرى پرکار است که در اثر فعالیت آن مقدار زیادى گرما تولید مى‌شود؛ به‌طورى‌که شما پس از مصرف غذاى سنگین احساس گرما مى‌کنید. این عضو با داشتن 300 میلیارد سلول به‌منزلۀ یک آزمایشگاه مجهز و بسیار مهم عمل مى‌کند.

کبد عمل ذخیره‌سازى مواد غذایى را برعهده دارد و به‌موقع، کمبودها را جبران مى‌کند؛ به‌عبارت دیگر، کبد را فرماندهى مى‌دانند که استراتژى و هماهنگى بدن را به عهده دارد و جریان منظم انرژى را در مجراى گوارش کنترل مى‌کند. کلید سوخت‌وساز بدن، کنترل وزن و به‌طور کلى تأمین سلامت عمومى بدن انسان در دست کبد خواهد بود. اگر کبد نباشد، سم‌هاى مختلف و غذاهایى که خوب هضم نشده‌اند، وارد جریان خون مى‌شوند.
این مواد سمى به سلول‌هاى اندام‌هاى دیگر و سیستم ایمنى آسیب مى‌رسانند. چشمان زیبا، پوست شفاف، موهاى زیبا و شاداب، اعصاب راحت، انرژى فراوان، شادابى و تندرستى با سلامتى کبد امکان‌پذیر است. کبد بیش از هزار نوع آنزیم براى حفظ تعادل دستگاه‌هاى بدن و دفع سموم تولید مى‌کند.
کبد یکى از اعضای داخلى منحصربه‌فرد است؛ زیرا از دو منبع خون مى‌گیرد. یکى از سرخرگ کبدى که از قلب مى‌آید و خون تمیز و اکسیژن‌دار با خود مى‌آورد، دیگرى از سیاهرگ که از سمت معده و روده مى‌آید و مواد غذاى آماده‌شدۀ حاصل از غذاهاى خورده‌شده را براى کبد مى‌آورد. بدین‌ترتیب که سرخرگ کبدى و سیاهرگ روده‌اى از باب کبد وارد مى‌شوند و در نقطۀ ورود به شاخه‌هاى مختلف تقسیم مى‌گردند تا خون حامل مواد غذایى را به قسمت چپ و راست کبد برسانند.

حفظ سلامت کبد
براى حفظ سلامت و بهداشت کبد باید از مولدات سودا مثل بادمجان مخصوصاً سرخ‌کردۀ آن، غذاهاى بسیار گرم و پرانرژى مانند چربى‌ها و سرخ‌کرده‌ها، مواد رنگى و نوشیدنی‌هایی مثل نوشابه‌هاى زیاد شیرین و گازدار پرهیز کرد.
ابن‌سینا گفته است که «خوردن غذا بلافاصله بعد از غذاى هضم نشدۀ قبلى زیان‌بارترین چیزها براى کبد است و خوردن آب بلافاصله بعد از غذا مخصوصاً بعد از نهار آن‌هم به‌طور یک دفعه (سر کشیدن) آزاردهندۀ کبد است.»
اگر عطش شدید در کار باشد، باید قدرى آب به‌صورت جرعه‌جرعه نوشید.

تقویت کبد
اگر میل دارید کبد را تقویت کنید، از خوراکى‌هایى که کبد را تقویت مى‌کنند بیشتر استفاده کنید؛ مانند: آب کدو، آب خرفه، آب انار، آب خیار، آب کاسنى تازه، آب جوشاندۀ کاسنى، عرق کاسنى، لعاب اسفرزه، شربت لیمو، شربت سکنجبین، سکنجبین به‌لیمو، آب جوشاندۀ خارخاسک، شیرۀ چهارتخمه، روغن زیتون، آب سیب درختى، انجیر، به شیرین و خام، زیرۀ سیاه، شوید، آب دم‌کردۀ رقیق شاتره، آب دم‌کردۀ بادرنجبویه، آب دم‌کردۀ سنبل‌ لطیف، ترنجبین، شربت غوره، آب عناب، آب زرشک و شربت‌ زرشک.
از دیگر اقداماتی که در سلامت کبد بسیار مهم است، ورزش می‌باشد. ورزش و تحرک به‌اندازه داشتن به کبد کمک می‌کند تا وظایفش را به‌صورت کامل و درست انجام دهد. همچنین کم‌خوری و درست‌خوردن (یعنی غذا را به‌صورت کامل جویدن) یکی دیگر از عوامل در حفظ سلامت کبد است.

پی‌نوشت

---

[1] . مصطفوى کاشانى، سید جلال‌،  مجموعه پیک شفا، ج‌9، ص15.

 منابع:
متن و ترجمۀ کتاب قانون فی الطب، متن، ص69.
مجموعه پیک شفا، ج‌9، ص15.
دائرۀ المعارف گیاه درمانى ایران، ص537.